حدود آزادي در قرآن كريم كدام است؟

از آن‌جا كه بحث «آزادي» وصفي از اوصاف نفساني انسان است، با تعدد و تفاوت انسان‌شناسي‌ها، معنا و مفهوم آن متعدد مي‌گردد، هستي شناسي و جهان بيني هر شخص، به انسان شناسي او را تحت تأثير قرار مي‌دهد و هر انسان شناسي خاص، مفهوم ويژه‌اي از آزادي به ما عرضه مي‌كند، از اين رو آزادي از نظر اسلام با آزادي مورد نظر مكاتب غربي غير ديني و غير اسلامي تفاوت فراوان دارد.

«آزادي» هيچ‌گاه نمي‌تواند مطلق و نا محدود باشد، جهان بيني الهي مي‌گويد: جهان داراي مبدأ و معاد است و براي انسان ، وحي و رسالتي آمده و انسان درعين طبيعي بودن، داراي حيثيت وجودي فرا‌طبيعي مي‌باشد و انسان مسافري است كه عوالمي را پشت سر گذاشته و عوالمي را پيش رو دارد و با مرگ نابود نمي‌شود.[1] بنابراين، گرچه انسان تكويناً موجودي مجبور نيست، ولي آزادي او در دايرة دين الهي و دستورهاي حيات بخش آن است. آزادي داراي انواع و اقسامي است كه به برخي از آن‌ها و آيات مربوط به آن اشاره مي‌شود:

1ـ آزادي انديشه و تفكر و تعقل؛ زير بناي انتخاب صحيح هدف، برخوردار بودن از هدايت الهي مي‌باشد. قرآن كريم مي‌فرمايد: «كذلك يبين الله لكم الايات لعلكم تتفكرون؛[2] اين گونه خداوند آياتش را براي شما روشن مي‌گرداند، باشد كه (در كار دنيا و آخرت) بينديشيد.» و در آيات ديگري منابع و موضوعات انديشيدن و تفكر را براي انديشمندان معرفي مي‌كند كه برخي از آن‌ها عبارتند از: الف) آفاق، (ق، آية 6 و 7). ب) انفس، (اسراء، آية 41). ج) تاريخ گذشتگان، (طه، آية 128) و ...

2 ـ آزادي سياسي:
قرآن كريم، حق دخالت در نظام سياسي و برخورداري از حق انتخاب را به رسميت مي‌شناسد و از هرگونه استبداد نهي مي‌كند و لزوم دخالت مردم در تعيين و سرنوشت امور خويش، را يادآور و آزادي سياسي آنان را به رسميت شناخته و تأمين كرده است، چنا‌ن‌كه مي‌فرمايد: «و شاورهم في الامر[3]» و نيز سوره‌ها و آيات (فتح،آية 10، و توبه، آية 6 و 85 و...)

3 ـ آزادي عقيده و انتخاب دين:
قرآن كريم در راستاي تكريم و احترام به اراده انسان و انديشه و شعور او هرگونه تحميل عقيده و اجبار در امر انتخاب دين را نهي مي‌كند. اساساً در اسلام تحقيق در انتخاب دين و پذيرش اصول دين يك امر ضروري محسوب مي‌شود. چنان‌كه مي‌فرمايد: «... لا اكراه في الدين قد تبين الرشد من الغي ...[4]، در دين هيچ اجباري نيست و راه از بيراهه به خوبي آشكار شده است ...» و نيز آيات 217 بقره و ... .

4ـ آزادي بيان:
آزادي بيان از نظر قرآن يك سنت الهي و توصيه اولياي او به شمار مي‌رود و اساساً  آيات و سوره‌هاي قرآن سرشار از گفتگوهاي منطقي، شنيدن سخن مخالفان، آزادي بيان و ... مي‌باشد، چنان‌كه سوره‌ها و آيات «زمر آية 18؛ آل عمران آية61 و ... » به آن اشاره دارد[5].

البته بايد توجه داشت كه هرگونه سوء استفاده از آزادي و توطئه بر ضد اركان اسلام و اصول اساسي آن ممنوع بوده و بايد ميان دشمنان حقيقي اسلام كه در پوشش شعار و سازمان‌هاي به اصطلاح حقوق بشر بيشتر به دنبال استفاده ابزاري از آزادي هستند و آزادي خواهان واقعي تفاوت قائل شد.

بايد توجّه داشت كه آزادي در عرصه‎هاي مختلف داراي حدود و موازيني است و آزادي لجام گسيخته و بدون قيد، هرج و مرج به دنبال دارد. از جمله قرآن كريم درباره تعدي نكردن به حدود و احكام الهي و رعايت مرزهاي الهي مي‎فرمايد: «تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛[6] ... اين‎ها (احكام) حدود و مرزهاي الهي است از آن تجاوز نكنيد، هر كس از آن تجاوز كند ستمگر است.»

از آن‎جا كه انسان موجود محدودي است، آزادي او نيز محدود است، چون وصف در اصل تحقق خود تابع هستي موصوف است در تمام شؤون هستي نيز تابع وجود خود خواهد بود، يعني اگر هستي موجودي نامحدود غيرمتناهي بود، خصوص وصف ذاتي او نيز همانند اصل وجود ذات او بيكران است گرچه وصف فعل او محدود است، همان گونه كه هستي انسان محدود است و اوصاف و كمال او از قبيل حيات، علم، قدرت، اراده و مانند آن متناهي است، آزادي او نيز محدود خواهد بود.

تنها مرجع تعيين حدود آزادي نيز خداوند متعال است.[7]
بنابراين، از ديدگاه قرآن محدوده آزادي تا جايي است که مخالف اسلام يا عفت عمومي و مصالح حكومت اسلامي نباشد.[8]

===============================
پي نوشت ها :
[1] . ر.ك: مطهري، مرتضي، گفتارهاي معنوي، قم، انتشارات صدار، ص 14.
[2] . بقره/ 219
[3]  . آل عمران/ 158.
[4]  . بقره/ 256.
[5]  . ر.ك: هاشمي رفسنجاني، اكبر، فرهنگ قرآن، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، ‌ج 1، ص 160-181.
[6] . بقره/ 229.
[7] . ر.ك: جوادي آملي، عبدالله، فلسفه حقوق بشر، قم، مؤسسه نشر اسراء، ص 40 ـ100.
[8] . امام خميني (ره)، روح الله، صحيفه نور، تهران، مركز نشر و تنظيم آثار امام خميني، ج 21، ص 194.

منبع:andisheqom.com